ÇOCUĞUMUZUN “YÜRÜTÜCÜ İŞLEV BECERİLERİ”Nİ NASIL GELİŞTİRİLEBİLİRİZ?

Yürütücü işlevlerimiz, beynimizin “hava trafik kontrol sistemi”dir. Yüzlerce uçağın doğru zamanda doğru yere uçması ve iniş-kalkışlarda çarpışmaması için gerekli olan koordinasyonu yürüten hava trafik kontrolörü gibi, öğrenmeyi sağlayan yeteneklerimiz arasındaki koordinasyonu gerçekleştirir. Bu süreçte de çalışma belleği, önleyici kontrol ve bilişsel esneklik bileşenleri birlikte çalışır.

Konuyu biraz daha açarsak; yürütücü işlevler genel olarak karmaşık görevlerin sürdürülmesi, planlama, karar verme, hedef belirleme, başlatma, sıralama, durdurma, çevresel uyaranlara göre hareketleri düzenleme, davranışları uygun bir şekilde değiştirebilme, akıl yürütme, karmaşık problemleri çözebilme, ilgisiz durum ve uyaranları engelleme gibi bilişsel fonksiyonların sürdürülmesinde rol oynar.

Bizler bu özelliklerle dünyaya gelmiyoruz, yürütücü işlev becerilerini sonradan öğreniyoruz. Bu beceriler, çocuklar bilinçli bir şekilde hareket etmeye başladığında gelişir. 18’inci ayda basit becerilerle başlayan yürütücü işlev gelişiminin en dinamik olduğu dönem 5-10 yaştır. Bu süreçte planlama, çalışma belleği, esneklik, tepkilerini kontrol etme gibi işlevler öğrenilir. Bu öğrenmeler hayat boyu da devam eder. Yürütücü işlevleri geliştirmek için hiçbir zaman geç değildir. Ancak, ne kadar erken başlanırsa o kadar başarılı olunabilir.

Yürütücü İşlevlerin gelişimine nasıl destek olabiliriz?

Günlük Rutinler Oluşturmalıyız

Çocuklar yatağını toplamak, dişlerini fırçalamak, saçlarını taramak gibi günlük rutinleri yaparken yetişkinleri taklit ederler. Bu nedenle, günlük rutinlerin uygulanmasında çocuklarımıza örnek olmalıyız. Rutinlerini kendisinin planlayabilmesi için de, onlara günlük sorumluluklar verebilir, bu sorumluluklardan bir liste oluşturup duvara, kitaplığına veya buzdolabına yapıştırabilir, gerçekleştirdikçe üzerini renkli bir kalemle işaretleyebiliriz. Bu, çocuğumuzun bir işe başlama, dikkatini o işe odaklama ve o işi tamamlama becerilerinin gelişmesini sağlar.

Kural Koymalıyız

Kurallar; başarılı bir planlamanın ve sağlıklı iletişim, ilişkiler ve davranışların yapı taşlarıdır. Yüksek sesle konuşmamak, yatağının üstüne dökülen kırıntıları toplamak, kıyafetleri dolaba kaldırmak gibi konular kurallara bağlanırsa, çocuğunuz kendini kontrol etmeyi öğrenebilecektir. Zaman yönetimi, planlama ve organizasyon becerileri gibi yürütücü işlevler ancak kurallara uyularak geliştirilebilir.

Çaba ve Sabır Göstermeye Teşvik Etmeli, Başarısını Takdir Etmeliyiz

Diğer becerilerde olduğu gibi, kuralları öğrenebilmesi için de onu çaba göstermeye ve sabırla uygulamaya teşvik etmeli ve pratik yapması için fırsat oluşturmalıyız. Kurallara uymayı başardığında da takdir etmeliyiz.

Nasıl Yapılacağını Göstermeli ve Yapması İçin Desteklemeliyiz

Çocuğumuza günlük işlerini nasıl yapacağını göstermeli ve bunları kendisinin yapması için destek vermeliyiz. Oyuncaklarını nasıl kaldıracağını göstermeli ve kendi başına yapmasına izin vermeliyiz. Akşam, ertesi gün okula giderken giyeceği kıyafetlerini ve sırt çantasını hazırlamasına yardımcı olmalı ve ilerleyen zamanlarda bunları kendisinin yapması için teşvik etmeliyiz.

Sorumluluklarını Planlamaya Teşvik Etmeliyiz

Okuldan eve geldikten sonra, her gün aynı saatlerde ödevlerini yapması için çocuğumuza destek vermeliyiz. Sorumluluklarını planlaması için teşvik etmeli, verimli çalışabilmesi için çevresindeki televizyon, müzik, oyuncak gibi dikkat dağıtıcıları görüş alanından kaldırmalıyız. 

Duyguları ve Davranışları Üzerine Konuşmalıyız

Başka kişilerin duygu ve davranışlarını anlayabilmesi için bu alanda dikkat göstermeye teşvik etmeliyiz. Konuşma sırası arkadaşında olduğu halde, sözünü kestiği için arkadaşının ne hissedebileceğini fark etmesine yardımcı olmalıyız. Sözlerinin başkalarını nasıl etkileyebileceğini düşünmesini istemeli, davranışlarının sonuçları hakkında konuşmalıyız.

KAYNAKLAR

Büyükkaymaz. M., Yıldız-Bıçakçı, M. (2021) Yürütücü İşlevler. Nobel Yayınları, Ankara. Dawson, P., & Guare, R. (2012). Coaching students with executive skills deficits: Guilford Press.

Center on the Developing Child at Harvard University (2011). Building the Brain’s “Air Traffic Control” System: How Early Experiences Shape the Development of Executive Function: Working Paper No. 11. http://www.developingchild.harvard.edu adresinden alınmıştır.

Diamond, A. (2012). Activities and programs that improve children’s executive functions. Current directions in                 psychological science, 21(5), 335-341.

Goldstein, S., Naglieri, J. A., Princiotta, D., & Otero, T. M. (2014). Introduction: a history of executive functioning as a theoretical and clinical construct Handbook of executive functioning (pp. 3-12): Springer.

Tuncer, N. (2021). Çocukluk Dönemi Yürütücü İşlev Envanteri-Ebeveyn Formu'nun 48-72 Aylık Çocuklara Uyarlanması ve Bazı Değişkenler Açısından Yordanma Gücünün İncelenmesi. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 17(35), 1-1.

Tuncer, N., & Avcı, N. (2018). Okul öncesi dönem çocuklarının yürütücü işlev becerilerinin gelişimini destekleyen sınıf stratejileri (Nitel bir analiz) International Journal of Eurasia Social Sciences, 9(32), 1224-1283.

Tuncer, N. (2018). Okul öncesi çocuklarının yürütücü işlevlerinin gelişimini desteklemeye yönelik öğretmen eğitim programının etkililiğinin incelenmesi. Yayınlanmamış                 doktora tezi, Gazi Üniversitesi.  Ankara.